Phan Đình Phùng

Thuở nhỏ Phan Đình Phùng học không giỏi, trong các kỳ bình văn các thầy giáo ở trường làng thường đưa bài của ông ra để rút kinh nghiệm. Từ đó ông quyết tâm miệt mài đèn sách cho đến khoa thi năm Đinh Sửu (1877) ông đậu Đình nguyên Tiến sĩ lúc 34 tuổi. Được bổ làm tri huyện Yên Khánh tỉnh Ninh Bình, bước vào hàng quan ông đã nổi tiếng vì tính thẳng thắn và liêm khiết, sau đó được triệu về kinh làm Ngự sử ở Đô sát viện. Phan Đình Phùng không bỏ qua một việc xấu nào dù là nhỏ nhất ở trong triều, do vậy từ vua đến quan có người không ưa ông nhưng ai cũng phải kính nể ông. Có lần giữa triều đình trước đông đảo bá quan văn võ Phan Đình Phùng đã lớn tiếng mắng đại thần Tôn Thất Thuyết về việc không tuân theo di chiếu của vua Tự Đức mà tự tiện bỏ Dục Đức, ai cũng biết Tôn Thất Thuyết không dung tha cho “kẻ chống đối” ra lệnh bắt giam vào ngục Cẩm y rồi cách chức đuổi về làng (1883) mà không chém vì biết Phan Đình Phùng là người có cùng chí, chủ chiến chống Pháp. Lúc này đất nước đang rơi vào hoạ ngoại xâm triều đình Huế chia thành hai phe chủ chiến và chủ hoà, phái chủ chiến do Tôn Thất Thuyết cầm đầu và cuộc phản công vào kinh thành Huế ngày 4-5-1885 thất bại vua Hàm Nghi xuất bôn. Tháng 9-1885 khi vua Hàm Nghi ra đến Sơn phòng Hà Tĩnh ở Hương Khê, Phan Đình Phùng và một số văn thân đã đến yết kiến vua và Tôn Thất Thuyết tại căn cứ Vụ Quang - Hương Khê (nay thuộc huyện Vũ Quang) được vua giao cho chức Thống đốc quân vụ đại thần lãnh đạo phong trào chống Pháp trên 4 tỉnh Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, đại bản doanh đặt tại căn cứ Vụ Quang. Lúc này các đội nghĩa binh của Lê Ninh ở La Sơn, Cao Thắng ở Hương Sơn đều quy tụ dưới ngọn cờ Cần Vương do Phan Đình Phùng lãnh đạo, nghĩa quân đánh nhiều trận nhưng cuối cùng lâm vào thế bất lợi. Đầu năm 1887 nhận thấy nếu chỉ chiến đấu đơn độc thì phong trào sẽ đi vào chỗ thất bại, nên ông giao nhiệm vụ chỉ huy cho Cao Thắng rồi ra Bắc vận động sĩ phu và nhân dân cùng nổi dậy chống Pháp. Năm 1888 khi vua Hàm Nghi bị bắt, năm 1889 Phan Đình Phùng từ ngoài Bắc trở về, lúc này phong trào Cần Vương ở bốn tỉnh Bắc Trung Kỳ dấy lên đều khắp, khá mạnh mẽ và quy về một mối do Phan Đình Phùng lãnh đạo. Cao Thắng được phong làm Chưởng vệ, nghĩa quân chia làm 15 quân thứ đặt cơ quan Tổng chỉ huy tại đại đồn Vụ Quang, về sau tên Đại uý Pháp từng tham dự cuộc đánh dẹp ở Nghệ Tĩnh đã nhận xét: “Phan Đình Phùng biết sắp đặt, tập rèn quân lính theo như kỷ luật và binh pháp Châu Âu”. Trong những năm 1890-1892 nghĩa quân đã lập được nhiều chiến công oanh liệt, nhưng đến đầu năm 1893 sau khi đánh dẹp xong các cuộc khởi nghĩa ở Bắc Kỳ và Thanh Hoá quân Pháp tập trung lực lượng khép vòng vây dồn nghĩa quân Hương Khê lên vùng rừng núi. Một mặt chúng cắt đứt các đường tiếp tế lương thực, mặt khác dùng kế ly gián dụ hàng, vòng vây của địch ngày càng khép chặt, để phá thế bao vây, Cao Thắng đề nghị với Phan Đình Phùng một kế hoạch táo bạo là đánh thẳng vào tỉnh thành Nghệ An đầu não chỉ huy của địch khai thông con đường ra Bắc. Tuy nhiên trong một trận đánh ở Thanh Chương vị tướng tài trẻ tuổi đã hy sinh, đó là một tổn thất không thể bù đắp được của nghĩa quân và Phan Đình Phùng như mất cánh tay phải đắc lực cuả mình. Hai năm 1894-1895 nghĩa quân lại bị địch liên tiếp tấn công, nhân dân quanh vùng bị khủng bố dữ dội nên không thể liên lạc và tiếp tế, lực lượng kháng chiến hao mòn, trong khi đó chủ soái lâm bệnh sức yếu dần. Trong tình thế hiểm nghèo như vậy, lực lượng nghĩa quân Phan Đình Phùng đã lập được một chiến công oanh liệt nhất vang dội nhất không chỉ so sánh riêng với cuộc khởi nghĩa Hương Khê mà trong toàn bộ phong trào kháng Pháp cuối thế kỷ 19 đó là trận Vũ Quang. Trận ấy ta đã tiêu diệt 3 tên chỉ huy và 100 tên địch thu được nhiều vũ khí, sau thất bại địch dốc toàn lực tấn công để trả thù, Phan Đình Phùng đã bị thương nặng và ông đã qua đời vào ngày 25 tháng 12 năm 1895 tại núi Quạt thọ 49 tuổi, mười ngày sau doanh trại của nghĩa quân lọt vào tay giặc.
Phan Đình Phùng mất đi, cuộc khởi nghĩa Cần Vương cuối cùng cũng bị dập tắt, nhưng phong trào kháng chiến chống Pháp xâm lược mạnh nhất, quyết liệt nhất, rộng khắp bốn tỉnh Bắc Trung Kỳ suốt mười năm do ông lãnh đạo mãi còn vang dội trong lòng dân tộc ta.