Nguyễn Công Trứ

Năm Nhâm Tuất (1802), ở tuổi 25 khi vua Gia Long ra Bắc qua Nghệ An ông đón vua dâng bản điều trần “ Thái Bình thập sách” nhưng ý kiến của một bạch diện thư sinh không được triều đình chú ý. Năm Đinh Mão (1807) nhà Nguyễn mới mở khoa thi Hương đầu tiên nhưng ông lại thi hỏng, đến khoa thi Quý Dậu (1813) ông đi thi cũng chỉ trúng sinh đồ (tú tài). Mãi đến khoa thi năm Kỷ Mão (1819) ở tuổi 42 ông mới giành được Giải nguyên trường Nghệ. Năm 1820 ông được bổ dụng giữ chức Hành tẩu Quốc Sử quán, nhưng bước đường hoan lộ của ông cũng chông gai không kém khoa danh. Trong 28 năm làm quan, từng giữ 26 chức vụ khác nhau, chức Hành tẩu thấp nhất trong hàng thuộc quan cho đến Binh bộ Thượng thư, lĩnh Tổng đốc Hải An, hàm Chánh nhị phẩm. Ba lần ông được cử đi chấm thi hương có lần làm Chánh chủ khảo trường Hà Nội, bốn lần ông làm tướng cầm quân, một lần làm lính thú và một lần là sứ bộ ngoại giao. Trong thời gian làm quan ông năng nổ hoạt động với quan niệm về “chí nam nhi”,” nợ tang bồng” hay “ không có danh thì nát với cỏ cây”, nên ông nóng lòng muốn đem tài trí giúp đời. Vì vậy sau khi dẹp xong cuộc khởi nghĩa của Phan Bá Vành (1827) ông phát hiện ra một chân lý: “Dân làm loạn vì nghèo đói” và biện pháp trừ loạn tận gốc là làm cho dân có ruộng có việc làm ăn để được no ấm yên vui. Ông đã tự mình lặn lội tìm hiểu vùng Nam Định, Ninh Bình và dâng sớ về triều xin ba việc:
1. Nghiêm trị bọn du thủ du thực gian phi.
2. Trừng trị bọn lại dịch tham nhũng, thái bỏ những kẻ bất lực, khen thưởng những người liêm khiết.
3. Khẩn hoang để dân có ruộng cày, có nghề làm ăn.
Ông còn đề đạt nhiều ý kiến ích quốc lợi dân khác như: Sớ về tệ cường hào, sớ đặt quy ước làng, nhưng triều đình chỉ nghe ông mỗi việc khai hoang. Vua Minh Mạng cử ông làm Dinh điền sứ, ông đã đứng ra chiêu tập lưu dân khai phá đất hoang lập nên hai huyện Tiền Hải, Kim Sơn và hai tổng Hoành Thu và Ninh Nhất. Nhờ đó mà những vùng đất hoang vắng, chua phèn dần trở thành làng xóm đông vui, đồng điền bát ngát với hệ thống kênh mương, đường sá thuận lợi. Chỉ riêng thành quả lớn này cũng đủ chứng minh Nguyễn Công Trứ là một nhân vật kiệt xuất và có đầy đủ phẩm chất của một người sáng tạo lịch sử. Hơn nữa Nguyễn Công Trứ còn là một nhà thơ lớn, trong cuộc đời hoạt động sôi nổi của mình ông thường làm thơ để gửi gắm tâm sự của mình và để lại cho nền thơ ca nước nhà 150 tác phẩm thi ca độc đáo. Thơ Nguyễn Công Trứ là thơ ký thác, gắn với cuộc đời tác giả với những vui buồn của lòng mình không tô vẽ mà mộc mạc, nôm na nhưng ý chân thành và cảm xúc sâu sắc, hết sức phóng túng mà lại rất đắm say.

Với một sự nghiệp rõ ràng, văn chương trác việt tất cả đều xuất phát từ nhân cách tâm hồn ông, dù sống trong cảnh nghèo, làm quan ở cái thời nhiễu nhương nhiều lúc bị đối xử bất công nhưng trước sau Nguyễn Công Trứ vẫn là một nho sĩ với phương châm trên vì vua dưới vì dân, ở cương vị nào ông cũng làm tròn chức phận của mình. Là một vị quan, ông giữ đúng “ Thanh, cần, thận, trực” là một con người ông có đủ trung dũng trí tín, ông là một phẩm cách cao đẹp luôn luôn nhập thế hành động vì cuộc đời vì con người.